De dalai lama in Nederland (2): Het netwerk en de entourage

3 mei 2014

De dalai lama trof in Nederland in 1973 in Nederland een boeddhistische gemeenschap aan die uit nog geen tien lokale sangha’s (groepen boeddhisten) bestond, waarvan één Tibetaans boeddhistische organisatie. Bij de laatst gehouden volkstelling (1971) telde ons land bij elkaar 900 boeddhisten. In krantenverslagen wordt nergens duidelijk of de dalai lama zich tijdens dit eerste bezoek behalve over het wrede lot van het Tibetaanse volk ook over de prille receptie van het boeddhisme in Nederland heeft uitgelaten.

De inhoudelijke voorbereiding van het programma was in handen van een kleine groep boeddhisten en Tibet-sympathisanten. Zij waren maar net in staat zo’n bezoek te organiseren. Niet voor niets riepen ze daarom de hulp in van de Theosofische Vereniging en Soefi Beweging. ‘Van een duidelijke verzwakking was al sprake toen de stichting voor de uitdaging werd gesteld om in 1973 de Dalai Lama te ontvangen’, blikte voorzitter Leo Boer († 1983) van de Stichting Nederlands Boeddhistisch Centrum in 1982 terug. ‘Het heeft ernaar uitgezien dat de stichting aan deze krachtsinspanning zou bezwijken.’

Uit Boers observatie spreekt weinig besef van de keuzes waarvoor de dalai lama als boeddhistisch geestelijk leider in 1973 stond. Geweld of geen geweld? Geestelijk of politiek leider? Onafhankelijkheid of autonomie? Ballingschap of gevangene in eigen land? Ook valt uit Boers terugblik niet op te maken of Nederlands boeddhisten lering probeerden te trekken uit de eerste ervaring die de dalai lama had opgedaan met de ontmoeting tussen de eeuwenoude, traditioneel boeddhistische Tibetaanse cultuur en de westerse, seculiere moderniteit.

Als de Nederlandse organisatoren aan dit eerste bezoek van een hoge boeddhistische geestelijke een leidraad voor de volwassen, kritische receptie van boeddhisme in onze samenleving hebben overgehouden, dan is deze voor de geschiedenis niet bewaard gebleven. Vermoedelijk rekenden zij het tot hun belangrijkste taak de dalai lama een platform voor het verkondigen van zijn politieke en religieuze boodschap te bieden, en niet om hem daarover kritisch te bevragen.

Professioneel netwerk

Was hij in 1973 nog aangewezen op de inzet van een kleine groep vrijwilligers, vanaf 1993 worden zijn bezoeken georganiseerd door de speciaal daartoe opgerichte Stichting Bezoek Zijne Heiligheid Dalai Lama (SBDL). Dit betekent dat de dalai lama in 2014 in Nederland te maken krijgt met een uitgebreid, professioneel netwerk. De boeddhistische gemeenschap is gegroeid. Het Centraal Bureau voor de Statistiek schat het aantal boeddhisten boven de twintig -boeddhisten uit Azië inbegrepen- nu op ongeveer 65.000.

De belangstelling van boeddhisten en niet-boeddhisten voor de dalai lama werd rond de millenniumwisseling massaal van aard. Zo trok zijn publiekslezing in 2009 in de Amsterdamse RAI ongeveer 10.000 bezoekers. Met de bezoekersaantallen neemt ook de opbrengst uit kaartverkoop toe en worden hogere eisen gesteld op het gebied van veiligheid, vergunningen, verzekeringen, financiële verantwoording, enzovoorts.

De SBDL besteedt daaorm een deel van de werkzaamheden uit aan professionals als het Amsterdamse campagnebureau BKB. In 2009 verzorgde BKB het mediabeleid rondom het bezoek en voerde de redactie over de website. Het komende bezoek wordt, behalve door BKB, georganiseerd door SBDL-bestuurslid en interim manager Reinier Tilanus (50) en SBDL-bestuurslid en consultant Sander Tideman (55).

De organisatoren worden actief ondersteund door de International Campaign for Tibet (ICT) die verantwoordelijk is voor het politieke deel van het programma. Het Amsterdamse ICT-kantoor staat onder leiding van de Tibetaanse Tsering Jampa (58). ICT Amsterdam behoort met 28.794 donateurs (jaarverslag 2012) en 1.624.754 euro aan baten (jaarrekening 2012) wereldwijd tot de grootste vestigingen van de mensenrechtenorganisatie.

Het netwerk rondom de dalai lama beschikt tegenwoordig ook over zijn eigen nieuwsvoorziening: media zoals het Boeddhistisch Dagblad, BoeddhaMagazine en de publieke omroep Boeddhistische Omroep Stichting (BOS) geven via het internet en social media volop ruchtbaarheid aan het bezoek. Deze netwerkmedia fungeren vooral als doorgeefluik. Ze nemen tegenover de dalai lama en zijn Nederlandse entourage geen journalistieke distantie in acht en vervullen geen kritische functie. Ook is sprake van dienst en wederdienst. SBDL werkt mee aan een BOS-prijsvraag en roept bezoekers van Dalailama2014.nl op donateur van de Stichting Vrienden van de BOS te worden.

Nederlandse entourage

De schaalvergroting en professionalisering ten spijt, berust de inhoudelijke regie over het bezoek van de dalai lama aan Nederland nog steeds bij een kleine groep. Het professionele netwerk van de organisatoren mag zijn uitgebreid, zijn Nederlandse entourage bestaat -net als in 1973-  uit niet meer dan een handvol personen. Van hen was SBDL-voorzitter Paula de Wijs (66) als enige bij alle bezoeken sinds 1973 betrokken.

De Wijs is een van de langst zittende, meest bepalende bestuurders in het Nederlands boeddhisme. Ze is 35 jaar bestuurslid van de Federation for the Preservation of the Mahayana Tradition, 16 jaar van het Maitreya Instituut, en 16 jaar van de SBDL. De Wijs kent ICT-directeur Tsering Jampa al sinds de jaren zeventig. Hun wegen kruisen elkaar voortdurend: bij het Tibetan Affairs Coordination Office, de Stichting Ontmoeting met Tibetaanse Cultuur, de Tibet Support Groep, ICT en SBDL. Jampa is net als De Wijs sinds 1998 SBDL-bestuurslid. Ze worden beiden tot de intimi van de dalai lama gerekend.

De werkwijze van de dalai lama’s Nederlandse entourage kenmerkt zich door een hoge mate van onderlinge verwevenheid. Zo rouleren enkele personen -onder wie Jampa, Tideman, Tilanus en De Wijs- in bestuursfuncties binnen onder meer de Boeddhistische Unie Nederland (BUN), Tibetaans boeddhistische ledenorganisaties van de BUN en de BOS. Ondernemers als Tideman en Tilanus schakelen bij het organiseren van een bezoek van de dalai lama ook hun zakelijk netwerk in. In feite fungeren al deze personen vooral als loyaal uitvoerder van de dalai lama’s religieuze en politieke agenda. Hun rol in de samenstelling van het programma en de gastenlijst, en hun invloed op de toegang tot de dalai lama van journalisten kan niet worden overschat.

Nationale unie

Net als bij andere Europese nationale organisaties domineert de dalai lama’s aanhang ook de Nederlandse koepelorganisatie: de BUN. Publicist en leraar Stephen Batchelor zegt daarover: ‘De meeste unies staan onder leiding van hetzelfde soort boeddhistische groepen: Tibetaanse groepen, maar niet álle. Alle landelijke unies die ik ken, weigeren één van de grootste Tibetaans boeddhistische organisaties, de Nieuwe Kadampa Traditie (NKT), toe te laten. De enige reden dat deze organisatie in geen van deze unies vertegenwoordigd wordt, is dat de dalai lama zich tegen de NKT uitspreekt. Dát is de reden waarom zij worden buitengesloten.’

De Nederlandse unie vertegenwoordigt ongeveer dertig sangha’s, de helft behoort tot het Tibetaans boeddhisme. Ze houdt de zendmachtiging voor de publieke omroep BOS en is formeel contactorgaan van het ministerie van Veiligheid en Justitie. Vier van de vijf BUN-bestuursleden, onder wie Paula de Wijs en Reinier Tilanus, zijn Tibetaans boeddhist.

Verhogen statuur

De Nederlandse entourage van de dalai lama richt zich primair op het bewaken en verhogen van de statuur van de dalai lama als pleitbezorger van het Tibetaanse volk. Vergeleken daarmee is zijn rol als boeddhistisch geestelijk leider van ondergeschikt belang. In het SBDL-overzicht van eerdere bezoeken worden als ‘belangrijkste gebeurtenissen’ dan ook vooral ontmoetingen met Nederlandse politici, bewindslieden en hoogwaardigheidsbekleders opgesomd.

Over zijn interactie met Nederlands boeddhistische geestelijken of een constructieve bijdrage aan de inhoudelijke discussie over de receptie van het boeddhisme in Nederland is op de site van SBDL niets terug te vinden. Dat is veelzeggend: het begin jaren zeventig gekozen format is nog steeds leidend. Nederlands boeddhisten bieden de dalai lama gelegenheid zijn religieuze en politieke opvattingen uit te dragen, maar het is eenrichtingsverkeer. Van een publieke discussie over het boeddhisme met de dalai lama is dan ook is geen sprake. Kennelijk voelen boeddhistische bekeerlingen zichzelf nog steeds niet in staat de dalai lama uit te dagen tot een kritische discussie. Ook de boeddhistische netwerkmedia spelen hierin geen enkele rol.

Omdat het netwerk rondom de dalai lama als één politiek-religieus complex fungeert, zijn met ieder bezoek aan Nederland grote financiële, institutionele en publicitaire belangen gemoeid. Zijn imago raakt iedereen: de beeldvorming rondom de dalai lama – positief én negatief – beïnvloedt zijn entourage en hun organisaties, én omgekeerd. Er is de betrokkenen dan ook veel aan gelegen de beeldvorming rondom de dalai lama te sturen en te beheersen. De organisatoren hebben én het motief én de gelegenheid om actuele, omstreden kwesties binnen het boeddhisme tijdens zijn bezoek aan het zicht te onttrekken. Dit gebeurt dan ook ook. En hier wreekt zich de onbekendheid van niet-ingewijden – journalisten, beleidsmakers en politici – met de dalai lama’s intellectuele biografie: ze weten niet goed wie ze nu eigenlijk voor zich hebben.