Tijdens de aanloop naar de Olympische Spelen in Beijing in 2008 probeerden enkele journalisten te achterhalen waar de plotselinge belangstelling voor Tibet vandaan kwam. Ze vroegen zich af of het protest op het parcours waarlangs de Olympische vlam door estafettelopers werd doorgegeven, misschien werd ingegeven door het romantische beeld dat goedgelovige westerlingen van Tibet hebben. In sommige ogen zijn mensenrechtenschendingen misschien erger wanneer de slachtoffers Tibetanen zijn, waren de geluiden.
Niets van dit alles: westerlingen projecteren er inderdaad lustig op los, maar dat maakt de Chinese onderdrukking van Tibet niet minder wreed.
Brad Pitt
Het kan niet worden ontkend: westerlingen zijn al eeuwen in de ban van Tibet. In studies als Traumwelt Tibet, Prisoners of Shangri-la en Virtual Tibet, en naar aanleiding van het Brad Pitt-vehikel Seven Years in Tibet, is de afgelopen jaren uitgebreid stilgestaan bij de soms absurde uitingen van ‘Tibetofilie’. Steeds weer ontnemen romantische voorstellingen ons het zicht op de werkelijkheid. Het paradijselijke Shangri-la heeft immers nooit bestaan.
De wijdverbreide mythologisering schaadt Tibetanen ook. Chinese machthebbers grijpen het heersende romantische beeld aan om daar een ander karikaturaal beeld tegenover te zetten, als zou Tibet vóór de Chinese bezetting een hel op aarde zijn geweest: geschiedenis als propaganda.
Romantisch Tibet
De dweperige houding van sommige activisten maakt het de rest van de wereld vaak moeilijk hun terechte verontwaardiging over de onderdrukking van Tibet serieus te nemen. Wie de romantische projecties van rijke westerlingen niet deelt – zoals voor veel regeringsleiders uit de Derde Wereld geldt – is snel geneigd te besluiten dat deze rich man’s fancy zijn politieke steun tegenover grootmacht China niet waard is. Daarmee wordt de Tibetanen hun eigenheid geheel ontzegd, en worden ze voorgoed uit de werkelijkheid verbannen. Geen wonder dat Tibetanen in ballingschap zich steeds meer tegen de romantische beeldvorming door goedbedoelende pleitbezorgers verzetten.
Stereotyperingen vormen niet alleen een politiek risico. Ze zijn ook de voorbode van een dreigende culturele neergang. In Dark Age Ahead (2004) waarschuwt Jane Jacobs dat de teloorgang van inheemse culturen wereldwijd onomkeerbaar is zodra deze vergezeld gaat van massaal geheugenverlies.
Als ontvangers én dragers van een cultuur onthouden mensen talloze nuances die alleen maar kunnen worden ervaren, zegt Jacobs. Zodra een cultuur niet langer mondeling wordt doorgegeven en voorgeleefd verdwijnt deze voorgoed in de vergetelheid. Daarvan is geen herstel meer mogelijk, hoogstens reconstructie, aldus Jacobs.
Indianen
Nadat de Europeanen Noord-Amerika veroverd hadden, vertelt Jacobs, poogden de Indianen hun cultuur aanvankelijk aan te passen aan de veranderde omstandigheden. Weldra een minderheid in eigen land, zagen zij zich steeds verder teruggedrongen in reservaten waarbinnen geen verdere aanpassing meer mogelijk was.
Daarop gaven de Indianen – in navolging van de bezetters of omwille van alcohol, wapens en voedsel – sommige culturele praktijken vrijwillig op terwijl andere door onbruik langzaam maar zeker werden vergeten.
Met het vervagen van de herinnering aan de oude cultuur veranderde alles: de taal, de godsdienst en rituelen, de samenstelling van huishoudens en gemeenschappen, voedingsgewoonten, begrippen als eer, schaamte, waardigheid, aldus Jacobs. Toen de Indianen eenmaal beseften hoeveel verloren was gegaan gingen ze in musea en privé-collecties lukraak op zoek naar verloren gegane informatie. Maar de tijd had niet stilgestaan, en de taal van schimmen uit een ver verleden werd door niemand meer verstaan.
Vergankelijk Tibet
De Tibetaanse cultuur is even vergankelijk als elke andere en aan voortdurende verandering onderhevig. Na meer dan zestig jaar is geen weg terug naar het Tibet van vóór de Chinese bezetting.
Toch scheppen westerlingen uit vluchtige indrukken, door oppervlakkige contacten en op basis van valse herinneringen en rudimenten van een cultuur in verval nog steeds het Tibet van hun dromen. Maar dat Tibet is een land van vergetelheid – een plaats buiten de tijd – waar zij als scheppers alleen met hun gedachten zijn en waar geen Tibetaan ooit zal kunnen wonen.
Het ware Tibet
Eigenlijk tasten we met onze steun voor Tibet volkomen in het duister. Staatsterreur herkennen we gelukkig meteen, maar het ware Tibet ontgaat ons. We zijn zelf nooit dragers van de Tibetaanse cultuur geweest, en ons perspectief daarop is een vertekening. We vertolken andermans gedachten, gevoelens en herinneringen, en laten meestal de verbeelding het werk doen.
Hoe tonen buitenstaanders de vitaliteit van een wijsheidscultuur die haar geheugen verliest?
Uiteindelijk zijn de Tibetanen zelf als enigen in staat de vloed van de vergetelheid te keren door de levende praktijk van hun eigen vorm van boeddhisme te bewaren. Boeddhistische rituelen, schilderingen en teksten spreken immers niet voor zich. Ze staan niet buiten de tijd, maar ontlenen hun kracht aan de schakering aan betekenissen die de levenden aan elkaar weten door te geven. Wijsheid en mededogen worden niet geschilderd, verbeeld of opgetekend, maar belichaamd in de hoofden en harten van hun o zo sterfelijke exponenten.
Kerosine uit zelfbehoud
De Tibetanen in Tibet proberen onder onmogelijke omstandigheden hun geestelijk leven intact te houden. Niet uit cultuurbehoud, als decor voor westerse fantasieën, maar uit zelfbehoud. Daarom verbranden monniken en nonnen – sommigen nog kind – zichzelf met kerosine. Religieuze vrijheid, en dus niet een politiek geschil over de landsgrenzen met China, is de ware inzet van hun strijd.
Zodra hun herinnering en voorbeeld niet langer voortleven in het geheugen en de religieuze beoefening van hun nakomelingen is het lot van de Tibetaanse cultuur voorgoed bezegeld. En dat weten ze. Net als de Indianen in Amerika rest de Tibetanen dan hoogstens nog het bestaan in een reservaat op het dak van de wereld.
Lees ook
> Actueel: Wake voor Tibet
> Actueel: Weer doden in Tibet
> Actueel: China sluit grenzen voor Losar Tibet
Kijk
Geef een reactie